Nagrody Nobla przyznawane są od 1901 roku w dziedzinie chemii, fizyki, medycyny lub fizjologii i literatury; Pokojowa Nagroda Nobla przypada tym, którzy w ocenie Norweskiego Komitetu Noblowskiego wykonali “najlepszą pracę na rzecz braterstwa między narodami, likwidacji lub redukcji stałych armii oraz za udział i promocję stowarzyszeń pokojowych”.
Alfred Nobel, szwedzki wynalazca i przemysłowiec, ustanowił nagrody nazwane od jego nazwiska swym testamentem, w którym, w 1895 roku, przeznaczył na nie 94 proc. wszystkich swych aktywów. W roku 2012 kapitał nagród noblowskich wart był 337 mln euro.
Nobel nie wyjaśnił w swym testamencie, dlaczego ustanowił nagrodę za działalność na rzecz pokoju. Według Norweskiego Komitetu Noblowskiego na jego światopogląd i ostateczne decyzje miała wielki wpływ przyjaźń z hrabiną Berthą Kinsky von Chinic und Tettau. Była ona zaledwie przez tydzień sekretarką Nobla, zanim wyszła za mąż za hrabiego Artura von Suttnera, ale pozostała na zawsze jego przyjaciółką i korespondowała z nim aż do śmierci. Bertha von Suttner była pacyfistką i jej poglądy miały w znacznym stopniu wpłynąć na Nobla.
Niektórzy naukowcy skłaniają się ku nieco innemu wytłumaczeniu decyzji Nobla o ustanowieniu nagrody pokojowej. W 1888 roku brat Alfreda, Ludvig Nobel zmarł w Cannes i francuski dziennik, pomyliwszy go z bratem, opublikował artykuł pod tytułem “Zmarł handlarz śmierci”. Dalej autor tekstu napisał: “Dr Alfred Nobel, który wzbogacił się wynajdując sposoby zabijania ludzi szybciej, niż kiedykolwiek wcześniej, zmarł wczoraj”.
Alfred Nobel miał być wstrząśnięty takim podsumowaniem jego osiągnięć i miał postanowić, że zostanie zapamiętanym w inny sposób.
Znaczna fortuna przyszłego twórcy nagrody pokojowej miała swe źródła nie tylko w 350 patentach przyznanych mu za liczne wynalazki, w tym dynamit, ale też była pochodną udanych inwestycji we wspólne przedsięwzięcie jego braci Ludviga i Roberta, którzy eksploatowali złoża ropy u wybrzeży Morza Kaspijskiego. Nobel założył też 90 fabryk broni.
Pokojowa Nagroda Nobla ze względu na polityczne konotacje wyborów, których dokonuje, zgodnie z wolą fundatora nagrody, norweski Komitet Noblowski, bywa przedmiotem kontrowersji. Ponadto, w odróżnieniu od noblowskich wyróżnień przyznawanych w innych kategoriach, Nagroda Pokojowa przyznawana jest za stosunkowo niedawne osiągnięcia, a w pewnym sensie również, jako zachętą do kontynuowania wysiłków, czy też polityki na rzecz pokoju.
Ostatnio skrytykowana została decyzja o przyznaniu jej w ubiegłym roku Unii Europejskiej. Komitet uznał, że Unia zasłużyła na wyróżnienie, ponieważ od 60 lat decydująco przyczynia się do procesu pokoju, pojednania, demokracji i praw człowieka w Europie.
Decyzję tę zaskarżył norweski prawnik Fredrik Heffermehl.
Zrzeszające 320 organizacji pozarządowych Międzynarodowe Biuro Pokoju w Genewie również zaapelowało do Fundacji Noblowskiej w Sztokholmie o niewypłacanie Unii Europejskiej Pokojowej Nagrody Nobla, gdyż “nagroda została przyznana niezgodnie z prawem”.
Fundacja Noblowska w Sztokholmie orzekła jednak, że Pokojowa Nagroda Nobla dla UE została przyznana zgodnie z regułami.
Wiele Pokojowych Nagród Nobla, zwłaszcza przyznanych politykom, było źródłem kontrowersji, między innymi wyróżnienia dla Icchaka Rabina, Szimona Peresa, Jasera Arafata, Henry’ego Kissingera, Ala Gore’a, a niedawno też dla prezydenta USA Baracka Obamy (2009). Krytykowano też nieprzyznanie nagród takim osobom jak Eleanora Roosevelt, Vaclav Havel, Jan Paweł II, Corazon Aquino, Irena Sendler, czy Gandhi, który nominowany był do Pokojowego Nobla w 1937, 1938, 1939, 1947 oraz tuz przed śmiercią w styczniu 1948 roku.
Po przyznaniu wyróżnienia UE coraz częściej pojawiają się propozycje zreformowania komitetu, którego członkowie są zazwyczaj byłymi politykami, nominowanymi przez norweski parlament. Krytycy norweskiego Komitetu Noblowskiego argumentują, że wybór jego członków jest odzwierciedleniem wpływów, jakie posiadają poszczególne partie. Sposobem na odpolitycznienie składu komitetu i zapewnieniu mu większej niezależności byłoby nominowanie członków, którzy są ekspertami w sprawach stosunków międzynarodowych.
W 2011 roku, w artykule dla norweskiego dziennika “Aftenposten” wnuk jednego z braci Alfreda Nobla, Michael Nobel skrytykował zjawisko, które nazwał upolitycznieniem Nagrody Pokojowej, argumentując, że bywa ona przyznawana niezgodnie z ostatnią wolą jej fundatora.
Pokojowa Nagroda Nobla jest jedynym noblowskim wyróżnieniem wręczanym w Oslo (10 grudnia, w rocznicę śmierci Alfreda Nobla). Nie jest do końca jasne, dlaczego jej fundator zażądał, aby ta właśnie nagroda była wręczana w Norwegii. Według Komitetu Noblowskiego Alfred Nobel mógł dokonać takiego wyboru, ponieważ Norwegia nie miała, w odróżnieniu od Szwecji, tradycji militarystycznych, a ponadto pod koniec XIX wieku norweski parlament zaangażował się w wysiłki na rzecz rozwiązywania międzynarodowych konfliktów poprzez mediacje i arbitraż w ramach działań Unii Międzyparlamentarnej, skupiającej deputowanych z wszystkich demokracji parlamentarnych.
